Batavia

Batavia ya-he Batauia he Hò-su̍k Tûng-yin-thu ke sú-tû. Batavia ke khî-vet thùng liá-ha ke Jakarta khiung-yong. Than-he theù-pái ke khî-vet pâu-koat sàng-sṳ, kâu-ngoi thùng kì-ke nui-thi （ommelanden）, pí liá-ha Jakarta hàn-kha fat.

Batavia ke kien-chho he pûn Ho-làn-ngìn khôi-sṳ́-è ti 1619 ngièn lòi thai-thoi Jayakarta ke fi-hî. Ko-heu, Batavia pien-sṳ̀n Hò-làn ke chhṳ̍t-mìn-thi thùng Hò-làn Tûng-yin-thu Kûng-sṳ̂ （VOC）ke meu-yit mióng-lu. Hò-làn Tûng-yin-thu Kûng-sṳ̂ thu̍k-cham kîn-chí-chok-vu̍t. Tui Batavia, VOC lâu Nusantara kón-lî chhiòn-koet ke ngia̍p-vu thùng kiûn-sṳ̂.

Batavia ke vi-só ti Jawa pet-phu pâu-koat yit-chak pi-fu hói-vân. Ke-vi yû tông-tô cheû-chhe̍t, sân-hiû thùng súi-chun. Tû-fi yû lióng-chak：Oud Batavia （chui-kú-ló ke phu-fun） thùng hàn-kha sîn ke sàng-sṳ vi-yì kha-song-poi ke nàm-phu.

Batavia fat-chán pien-sṳ̀n yit-chak chhṳ̍t-mìn-thi ke sàng-sṳ thai-khói 320 ngièn. Ti 1942 ngièn Thi-ngi Sṳ-kie-chan-chên ke sṳ̀-chiet pûn Ngit-pún cham-liâng. Ti Ngit-pún cham-liâng ke sṳ̀, Batavia kói-miàng ôn-to Jakarta.

Hò-làn Tûng-yin-thu Kûng-sṳ̂ (1610–1799)

To-tha̍t

Á-mû-sṳ-thi̍t-tân sên-lî-ngìn ti 1595 ngièn ti Cornelis de Houtman min-lin yî-ha thu-hói hi yèn-chṳ̂n Tûng-yin-thu. Yîn-koet Tûng-yin-thu thi-yit yèn-chṳ̂n he ti 1602 khôi-sṳ́ pûn James Lancaster tai-liâng-è, lòi-to Aceh, yèn-heu hàng-sòn lòi-to Banten. Lancaster kien-li̍p yit-kiên kûng-sṳ̂ lòi thoi-peú Yîn-koet sên-lî fa̍t-thung to 1682 ngièn.

Hò-làn chṳn-fú su-yî Hò-làn Tûng-yin-thu kî-fi lòi thu̍k-cham Á-Chû ke sên-lî （1602）. Thi-yit phan-kûng-sṳt he ti Banten pûn Hò-làn chṳn-fú kien-li̍p. Jayawikarta thai-chṳ́ su-yî Hò-làn sên-lî-ngìn kien-chho muk-chhòi chhông-khu lâu hí-vuk ti tûng-piên ke Ciliwung-hò-pa-sùn （1610）, phan-kûng-sṳt màng-ngièn chang pûn khôi-è. Hò-làn nèn-li̍t kín-lòi kín-thai, Jayawikarta su-yî Yîn-koet hí-vuk ti sî-piên ke Ciliwung-hò-pa-sùn lâu yit-chho yeu-sai.

Hò-làn-ngìn lâu Jayawikarta thai-chṳ́ ke chhûng-thu̍t kín-lòi kín-thai. Ke-sṳ̀ Jayawikarta ke pîn-é vì-kûng Hò-làn ke yeu-sai pâu-koat Nassau thùng Mauritius chhông-khu. Yîn-koet sòn-tui phai Thomas Dale lâu kiâ 15 chak sòn-è. Dale yî-chhièn he Virgina-chû ke chû-chóng. Hói-chan yî-heu, chang yin-min ke Hò-làn chû-chóng, Jan Pieterszoon Coen cheú-to Maluku kiu chṳ̂-chhṳ̀ ； Hò-làn chhù-thet Phù-thò-ngà-yeu-sai ti Maluku （1605 ngièn）. Ti thàm-phan ke sṳ̀-chiet, Hò-làn chu-kiûn sṳ̂-lin Pieter van den Broecke lâu 5-sà ngìn pûn Jayawikarta thai-chṳ́ chok-tó. Jayawikarta siông-sin kì yí-kîn pûn Hò-làn-ngìn khî-phien. Yèn-heu Jayawikarta oi lâu Yîn-koet tá-chho lièn-mèn.

Hò-làn kiûn-tui chhiu-oi theù-hòng ke sṳ̀-chiet, Banten Sû-tân phai kiûn-tui hêm-chón Jayawikarta. Banten Sû-tân hàn-màng chan-sṳ̀n Jayawikarta thùng Yîn-koet lièn-mèn. Thâng-tó liá-khien sṳ-chhìn, Hò-làn chhiu pá-ak kî-fi lòi tá Jayakarta. Jayakarta thùng kiâ ngìn-mìn pûn Hò-làn pho-fái-thet （ńg-ngie̍t 1619 ngièn）. Jayawikarta chhat-thui ti Tanara, Banten ke nui-thi. Jayawikarta ko-sṳ̂n yî-heu, Hò-làn lâu Banten kien-li̍p kha chhîn-me̍t ke koân-he.

Kien-sat

Chhṳ-chhiùng 1619 ngièn liáu-heu, Batavia yí-kîn pûn Hò-làn kón-lî-ko. Ngièn-lòi oi chán-khôi kì-teu ke yeu-sai lâu kien-sat sîn ke vuk-è ti Jayakarta ke fi-hî. Coen kiet-thin chán-khôi yeu-sai ti 1619 ngièn 7 ngie̍t 2 ngit. 10 ngie̍t chang po-ko Hò-làn-koet yit-chak kie-va̍k oi kien-sat Batavia Sàng-sṳ. Batavia Sàng-sṳ pí yî-chhièn ke yeu-sai hàn-kha thai. Kâ-khiòng lióng-chho pet-fông ke pó-lúi lòi pó-chhiòn sàng-sṳ. Nassau thùng Mauritius Chhông-khu pûn VanRaay Sṳ̂-lin chán-khôi ti 1619 ngièn 3 ngie̍t.

Coen yû kôn-ngiam oi ôn-miàng ke sîn chhṳ̍t-mìn-thi "Nieuw-Hoorn", lòi-ngièn he "Hoorn", ti Hò-làn he kiâ ku-hiông. Than-he phe̍t-ngìn mò-chan-sṳ̀n kiâ kôn-ngiam. Pâu-mî kì-teu-ngìn sién-kí Batavia liá-chak sṳ lâu sîn-chhṳ̍t-mìn-thi ôn-miàng ke. Ôn-miàng tién-lî ti 1621 ngièn, 1 ngie̍t, 18 ngit kí-hàng. Batavia liá-chak miàng-è he tui Batavi mìn-chhu̍k ôn-miàng-ke. Batavi mìn-chhu̍k son-he Hò-làn-ngìn ke chú-siên. Jayakarta ôn-to Batavia thai-khôi yû 300-làng-ngièn.

Ti Batavia khî-vet yû sâm-chúng kón-lî. Thi-yit he ti 1609 kien-sat-è pien-sṳ̀n chhṳ̍t-mìn-thi ke chṳn-fú, pâu-hàm Chúng-tuk lâu Tûng Yin-thu Ngi-fi （Governor-General and the Council of the Indies）. Sàng-sṳ ke kón-lî ti 1620 ngièn kien-sat. Ti 1620 ngièn 6 ngie̍t 24 ngit, kì-teu yin-min lióng-sá kôn-yèn yî-khi̍p burgher. Hiông-chhûn kón-lî ti 1664 ngièn kien-sat. Jawa-ngìn thi̍t-phe̍t he kim-chṳ́ tai Batavia.

Chán-khôi

Chhṳ-chhiùng kiâ chhóng-li̍p, Batavia he hó-hó lòi kien-sat-è. Sâm-thiàu súi-chun pûn khu̍t ti Ciliwung hò-pa tûng-piên （1619）. Liá-thiàu súi-chun hêm-cho （Nàm-pet） Leeuwengracht, Groenegracht, lâu Steenhouwersgracht. Sàng-sṳ-khî thùng sṳ-chhòng chán-khôi ti Steenhouwersgracht. Thi-yit kau-fi thùng kóng-chhòng ti tûng-piên ke hò-pa-sùn kien-li̍p（1622）.

Ti 1627 ngièn, yû sâm-thiàu súi-chun lâu Tijgersgracht Súi-chun lièn-kiet. Sîn ke súi-chun-sùn cheu kôn-chhat-chá lòi-kóng："Grachts Súi-chun khì-chûng, Tijgersgracht he chui fông-phien, chui chong-li, yîn-vi kien-sat sṳ̍p-fûn hó, kiê-lu ke chông-sṳt voi pûn lu-hong ke ngìn liau-liòng". Prinsestraat Kiê ngièn-lòi he hiong Sàng-sṳ, pien-sṳ̀n yit-ke kîn-chí tûng-ông.