使用者:Cun Cun/pak-khô-chhiòn-sû

kién-tân pak-khô-chhiòn-sû

Yî-chhiu (宇宙)

Thai-pau-cha

yî-chhiu he chhùn-chhai ke-yit-chhiet, chhiòn-phu ke khûng-kiên, vu̍t-chṳt, chîn-li̍t (精力) lâu sṳ̀-kiên. Liá-he yit-chak tông-thai ke-kóng-fat khûng-kiên, yû kí-tô-sṳ̍p-yi （十億）ke sên-hi, mî-chak sên-hi tû pâu-hàm kí-tô sṳ̍p-yi chak sên-é, m̀-ko kì chṳ-seú 99.99% tân-chhiang he khûng thin-thin. Chhṳ-chhiùng 138 yi-ngièn （億年）chhièn tan-sên yî-heu, yî-chhiu chhai yit-chhṳ̍t mò-thìn khok-thai (擴大). Thèn-tén Thai-pau-cha, kì yit-chhṳ̍t mò-thìn pien-fa.

Chhai thai-pau-cha (大爆炸) yî-chhièn, chhiòn yî-chhiu vi-yî chhai yit-ke pí chhṳ̀n-fôi kha-se ke hi-phau tî-poi. Vûn-thu tông ngie̍t, me̍t-thu sṳ̍p-fûn kô, thut-yèn pau-cha. Ko-mò-kí-kiú, yî-chhiu chhiu pien pí Sên-hi kha-thai. Kì he mò-thìn chen-chóng lâu lâng-khiok, sùn-sui ke nèn-liòng pien-sṳ̀n-è vu̍t-chṳt. Chhai sa-hâ-lòi ke-sṳ̍p-yi （十億）-ngièn tú-hong, hèn-sên, hàng-sên (行星) lâu sên-hi ke-hìn-sṳ̀n chhóng-chho-lê ngài-teû só-tî ke-yî-chhiu.

Yî-chhiu ngióng-pân chû-sṳ̀n-è？

Yî-chhiu pâu-hàm vu̍t-chṳt lâu nèn-liong. Vu̍t-chṳt yit-pân he khó-yî khon-tó ke vu̍t-lî tûng-sî, pí-lun-kóng hàng-sên, m̀-ko sên-hi me pâu-hàm khon-m̀-tó ke vu̍t-chṳt ôn-to "am-vu̍t-chṳt" （暗物質）. Kì m̀-voi fat-chhut kông hàn-he ngie̍t, khó-yî theu-ko kiâ chhùng-li̍t tui khó-kien vu̍t-thí ke yáng-hióng lòi fat-kien.

lióng-chúng chúng-lui vu̍t-chṳt ke chṳ̂-kiên lâu kiâ chṳ̂-ngoi ke tû-he "am-nèn-liong" （暗能量）, yit-chak sṳ̀n-pi ke tûng-sî mò-pan-sà khô-ho̍k-kâ liáu-kié-è.

• 23% am-vu̍t-chṳt ： liá-chúng khon-m̀-tó ke vu̍t-chṳt yû tông-khiòng ke yín-li̍t.
• 72% am-nèn-liong ：mò-ngìn-tî ke nèn-liong cham （佔）thai-phu-fun ke li̍t-liong.
• 5% vu̍t-chṳt

Yî-chhiu ke kûi-mù

Yî-chhiu tû-he tông-kóng-fat ku-só kiâ chhak-chhun tông nàn lî-kié. Ngài-teû ke thai-yòng-ne lâu hàng-sên thùng yî-chhiu ke phe̍t-chak phu-fun yû-kwân. yîn-vi khûng-kiên án-thai, thiên-vùn-ho̍k-kâ yung kông-suk （光速）lòi chhet-liòng khî-lì. yit-kông-ngièn he yit-ngièn chhòn-pô ke khî-lì, thai-yok 10 seu （兆） kûng-lî.

Sên-hi

Yî-chhiu he mò-thìn chen-chóng. chhai kiâ tî-poi yû tông-tô am-nèn-liong, am-vu̍t-chṳt, lâu chheû-sên-ne-thòn tén-tén ke vu̍t-chṳt

Sên-hi he tông-thai ke sên-é-khiùn （星仔群）, chhai am-pû thiên-khûng yung mong-yén-kiang khon-tet-tó. kì-teû yû mò-khiung-yong ke hìn-chhong. Thai-phu-fun chhai kiâ tûng-ông yû yit-chak tông-thai ke vû-thùng (黑洞).

Ngài-teû ke sên-hi ôn-to Ngiùn-hò / Milky Way, yû púng-sièn （棒旋）ke hìn-chhong.

Sên-hi ke hìn-chhong

• 
  Spiral / 螺旋 (lò-sièn)
• 
  Elliptical / 橢圓形 （thò-yèn-hìn）
• 
  Irregular / 不規則形 （mò-kûi-chet-hìn）
• 
  Barred spiral / 棒旋 （púng-sièn）

Chheû-sên-ne-thòn （超星系團）

chheû-sên-ne-thòn chhai yî-chhiu tî-poi he chui-thai ke tûng-sî chṳ̂-yit, pûn sên-hi-ne-thòn chû-sṳ̀n-è.

Pún-sên-ne-khiùn (本星系群)

pún-sên-ne-khiùn he Sṳt-ńg-chho-chheû-sên-ne-thòn （室女座超星系團） tî-poi-tú, pûn thai-yok 50-chak sên-hi-chû-sṳ̀n ke sên-ne-thòn.

Sên-yùn (星雲) / Nebulae

Tông-tô sên-yùn son-he "yî-chhiu ke meù-phú" ; ngá-sṳ̂ lâu chhṳ̀n-fôi ke thai-yùn chhiu-he hèn-sên ke lòi-ngièn. Kì-teû khó-nèn yû kí-tô van-yi (萬億) kûng-lî án-fat, ngoi-hìn sâng-to tông-chiâng.

• 
  TARANTULA NEBULA / 狼蛛星雲
• 
  EAGLE NEBULA / 鷹星雲
• 
  ROSETTE NEBULA / 玫瑰星雲
• 
  NGC 602 & N90

hèn-sên

hèn-sên yî-cheu vûn-thu lâu liong-thu fûn-vi mò-siông-thùng ke chúng-lui. Khô-ho̍k-kâ sṳ́-yung Het-lò-su-thù (赫羅素圖）/ Hertzsprung Russell Diagram lòi pí-káu mî-chak hèn-sên ke chhak-chhun, vûn-thu, lâu liong-thu.

• 
  Het-lò-su-thù (赫羅素圖）

hèn-sên chúng-lui ：thai-phu-fun sên-é, pâu-hàm ngài-teû ke ngit-theù, sun-tén thù-chûng chú-si-lie̍t （主序列）ke phu-fun chhiu khon-tet-tó. ngièn-lìn chen-chóng ke-sṳ̀, kì-teû voi pien-sṳ̀n ："ki-sên" （巨星） fe̍t-chá "chheû-ki-sên" （超巨星）, yèn-heu ái-sên （矮星）fe̍t-chá chheû-sîn-sên （超新星）.

• 
  Ngiùn-hò Sên-hi yû lò-sièn ke ngoi-hìn. Chhai kiâ yín-li̍t tî-tú yû chhâ-m̀-tô 2000-yi （億）chak hèn-sên.
• 
  lìn-khiun hèn-sên （鄰近恆星 / STELLAR NEIGHBORHOOD）he yit-chak Ngiùn-hò ke lò-sièn sú （spiral arms） chṳ̂-yit. Khî-lì Ngiùn-hò-ne-chûng-sîm 27,000 kông-ngièn （光年）.
• 
  thai-yòng-ne：ngit-theù he thai-yòng-ne ke chûng-sîm, kì pûn pat-chak hàng-sên pâu-vì-è
• 
  thi-khiù lâu ngie̍t-khiù ：thi-khiù he yit-chak chhai pâu-vì ngit-theù ke hàng-sên chṳ̂-yit. ngie̍t-khiù lòi pâu-vì thi-khiù.

vû-thùng

vû-thùng he yit-chak thi-fông chhai khûng-kiên tî-tú. chhai ke-vi vu̍t-chṳt he voi chhṳ-kâ vang-hâ-lòi ke. ke-vi mak-ke tû khon-m̀-tó. m̀-ko thiên-vùn-kâ tî-tó, vû-thùng voi chhùn-chhai hâ-hi yîn-vi kì-teû yû tông-khiòng ke yín-li̍t, ku-só mak-ke tûng-sî vàn-chhiòn m̀-hiáu cheú kì- lièn kông tû m̀-hiáu.